Sabah uyandınız işe/okula gideceksiniz fakat alarmınızın çalmadığını ve uyuyakaldığınızı fark ettiniz. İşinize veya okulunuza geç kaldınız. Hemen hazırlanıp dışarı çıktınız fakat patronunuz geç kaldığınız için gelmediğiniz saatlerin parasını keseceğini söyledi ya da geç kaldığınız için okuldaki sınavınıza giremediniz ve öğretmeniniz notunuzu sıfır olarak gireceğini söyledi. Daha sonra size bir haber geldi ve bir yakınınızın hastaneye kaldırıldığını öğrendiniz. Kendinizi kötü hissetmeye başladınız, kalbiniz hızla atmaya başladı, aklınız bulandı, nefes almada güçlük çekmeye başladınız, ne yapacağınızı bilemez hale geldiniz. Yaşanılan bu olaylar silsilesi elbette streslenmemize yol açar ve birçoğumuz zaman zaman kendimizi stresli hissederiz. Hatta stres, psikolojik ve fiziksel rahatsızlıklara da yol açabilir. Özellikle bir rahatsızlık yaşadığımız zaman stresten uzak durmaya çalışmak bu yüzden önemlidir. Örneğin kanser teşhisi olan biri için stresten uzak durmak oldukça önemlidir. 

Peki stres nedir?

Stres, kişinin fiziksel veya psikolojik sağlığına karşı bir tehdit olarak algıladığı olay veya olaylarla karşılaşmasıdır. Kişinin kaldırabileceğinden daha ağır bir yük bindiği zaman stres, kişi için uyum bozucu olabilir.
İnsanlar olarak hepimiz strese aynı ölçüde tepki vermeyiz ve hatta stresten aynı ölçüde etkilenmeyebiliriz de. Stres yaratan bir olay bir başkasında psikolojik veya fiziksel bir rahatsızlığa yol açarken, başka biri için mücadele edilmesi gereken, kamçılayıcı bir olay olarak görülebilir. 

Birçok olay stres yaratabilir. Herkesin kendisi için stres verici olarak nitelendirdiği olaylar farklıdır. Bizim için hiç stres verici olarak nitelendirilmeyecek bir durum, başkası için oldukça stres verici olabilir. Bu sebeple yeryüzünde stres verici olarak nitelendirilen pek çok olay vardır diyebiliriz. Tüm bunlara rağmen bazı evrenseller de vardır elbette. Örneğin deprem, nükleer patlama, saldırı, savaş, iş değiştirmek, evlenmek, taşınmak, bir hastalığa yakalanmak, trafikte sıkışıp kalmak, cüzdanınızı kaybetmek, biriyle tartışmak gibi olaylar çoğu insan geçerli stres yaratan olaylar olarak değerlendirilebilir. Bazı stres nedenleri anlık olabilirken bazıları ise daha uzun süreli olabilir. Örneğin mutsuz olduğunuz bir evlililk uzun süreli bir strese neden olabilir. 

Stres yaratıcı olarak algılanan olaylar 4 kategoride sınıflandırılabilir :
1) Olayların Denetlenebilirliği
2)Olayların tahmin edilebilirliği
3)Hayat koşullarında büyük değişiklikler
4)İçsel çatışmalar

Olayların Denetlenebilirliği : Bir olayın başlamasına veya durmasına dair ne kadar güç sahibi olduğumuz, onu stres verici olarak algılama derecemizi etkiler. Yani bir olayı denetleme gücümüz varsa, o olayı stresli olarak algılama oranımız düşer fakat denetleme gücümüz yoksa bu oran yükselir. Örneğin işten atılmak kişinin denetleyebileceği bir durum değildir -bu durum iş verenin kendisine bağlıdır- bu yüzden işten atılmak stres verici olabilir çünkü kişinin kendisi bu durumu denetleyemez. Sevilen bir yakının ölmesi, ağır hastalık durumları, almayı çok istediğiniz bir eşyanın stoğunun bitmesi gibi durumlar başka örneklerdir. Bu tarz  olayların stres verici olmalarının nedenlerinden biri onları denetleyemediğimiz zaman gerçekleşmelerine engel olamamamızdır. 

Olayların Tahmin Edilebilirliği  : Olayın gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini veya ne zaman gerçekleşeceğini bilmemiz olayı stres verici olarak algılamamızı etkiler. Örneğin kendisine iğne yapılacağını bilen biri kendisini işlem öncesinde rahatlatmaya çalışır, şiddetli bir fırtınanın çıkacağını haber alan biri evinin pencerelerini hasarı azaltmak için kapatır, kendisini sürekli aşağılayan bir patronunun iş için şehir dışına çıkacağını bilen biri o hafta boyunca kendisini daha rahat hisseder. Bir olayın gerçekleşeceğine dair tahminimizin olması, o olayı daha az stres verici olarak algılamamızı sağlayabilir.

Yaşam Koşullarında Büyük Değişimler : Bu kategoriye giren olaylar eş ölümü, evlilik, hapis, hastalık, hamilelik, cinsel sorunlar, mali durumda değişiklik, bir işe başlama gibi olaylardır fakat insanların bu tarz olaylardan etkilenme durumları birbirinden farklılık gösterir. Bazı insanlar bu durumları daha da güçlenmek için bir kamçı olarak algılayabilirken bazıları ise stres verici olarak algılayabilir.

İçsel Çatışmalar : Çatışma, kişinin iki durum arasında seçim yapmak zorunda olduğu durumlarda ortaya çıkar. Örneğin kişinin birbiriyle örtüşmeyen veya birbirine ters düşen iki isteği vardır fakat bu iki durumu aynı anda gerçekleştiremeyebilir. Bu yüzden de birini seçmek zorunda kalır. Örneğin akşam yemeğine yakın bir arkadşının davetine katılmak isteyen biri aynı zamanda ertesi gün gerçekleşecek olan çok önemli bir toplantısı için son hazırlıklarını da yapmak zorundadır. Arkdaşının davetine onu kırmak istemediği için katılmak istemektedir fakat diğer taraftan da toplantıya hazırlıklı gitmek zorundadır. Burada ki iki durum birbirine ters düşmektedir ve kişi ikisinden birini seçmek zorundadır. Bu tarz durumlar kişide içsel çatışmalara sebebiyet verir ve neticesinde kişi strese kapılabilir.

Hayatımızın ve doğamızın parçası olan stres, elbette bir noktaya kadar işelvseldir. Hiçbir duygumuz ve hiçbir hissiyatımız boşuna değildir ve hepsinin aşırıya kaçmadığı müddetçe uyum sağlayıcı etkileri vardır. Örneğin ertesi gün yapılacak olan sınavımız için hiç stres yaşamazsak, onu ciddye almayız ve çalışmayız. Netice olarak da sınavımızdan kalırız. Bu yüzden belli dereceye kadar stres hissetmeliyiz ki, sınavımıza dair ciddiyet hissedip dersimizi çalışalım. Diğer taraftan aşırı stres de odaklanmamıza engel olur. Bu yüzden stres gibi dğer duygu ve hissiyatlarımız da bir noktaya kadar işlevseldirler.

Stres, çok daha geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Bu geniş yelpazeye kaldığımız yerden devam edene kadar stresle barışık kalın, psikolojiyle kalın.

Kaynak :

Atkinson ve Hilgard (2015). Psikolojiye Giriş (Çev. Öznur Öncül - Deniz Ferhatoğlu). Ankara : Arkadaş Yayınevi